Tác giả: Tiến sỹ Temple Grandin
Trợ lý giáo sư
Đại học Colorado State
Những giáo viên giỏi đã giúp tôi đạt được thành công ngày hôm nay, tôi đã có thể vượt lên được chứng tự kỷ vì tôi có các giáo viên tốt. Năm hai tuổi rưỡi, tôi được đưa vào một trường mẫu giáo đặc biệt với các giáo viên giàu kinh nghiệm. Ngay từ khi còn nhỏ, tôi đã được dạy để biết cách cư xử đúng mực, cũng như cách hành xử ở bàn ăn tối. Trẻ tự kỷ cần có một ngày được cấu trúc, và cần các giáo viên nghiêm khắc nhưng nhẹ nhàng.
Trong độ tuổi từ 2 1/4 đến 5, một ngày của tôi được sắp đặt có cấu trúc và tôi không được phép điều chỉnh. Tôi có 45 phút trị liệu ngôn ngữ một-một trong năm ngày một tuần và mẹ tôi đã thuê một người giữ trẻ dành ba đến bốn giờ mỗi ngày để chơi trò chơi với tôi và chị tôi. Cô ấy đã dạy chúng tôi biết chơi theo lượt trong các hoạt động vui chơi. Khi chúng tôi làm người tuyết, tôi đắp phần thân; và sau đó chị tôi làm phần đầu. Trong bữa ăn, mọi người ăn cùng nhau; và tôi không được phép thực hiện bất kỳ hành vi lặp đi lặp lại nào. Thời gian duy nhất tôi được phép quay trở lại hành vi tự kỷ là trong khoảng thời gian nghỉ ngơi một giờ sau bữa trưa. Sự kết hợp giữa trường mẫu giáo, trị liệu ngôn ngữ, hoạt động vui chơi và bữa ăn “phải nhớ cách cư xử” tổng cộng lên tới 40 giờ một tuần, nơi não tôi được kết nối với thế giới.
1. Nhiều người mắc chứng tự kỷ là những người suy nghĩ trực quan. Tôi nghĩ bằng hình ảnh. Tôi không nghĩ bằng ngôn ngữ. Tất cả những suy nghĩ của tôi giống những cuộn băng video đang chạy trong trí tưởng tượng của tôi. Hình ảnh là ngôn ngữ đầu tiên và từ ngữ là ngôn ngữ thứ hai của tôi. Danh từ là những từ dễ học nhất vì tôi có thể tạo ra một hình ảnh trong tâm trí của từ này. Để học các từ như “lên” hoặc “xuống”, giáo viên nên mô tả chúng cho trẻ. Ví dụ, dùng một máy bay đồ chơi và nói “lên” khi bạn làm cho máy bay cất cánh từ bàn làm việc. Một số trẻ sẽ học tốt hơn nếu thẻ từ có chữ “lên” và “xuống” được gắn với máy bay đồ chơi. Thẻ “lên” được gắn khi máy bay cất cánh. Thẻ “xuống” được đính kèm khi hạ cánh.
2. Tránh hướng dẫn dài bằng lời nói. Những người mắc chứng tự kỷ có vấn đề với việc ghi nhớ trình tự. Nếu trẻ có thể đọc, hãy viết hướng dẫn xuống một tờ giấy. Tôi không thể nhớ trình tự. Nếu tôi hỏi đường tại trạm xăng, tôi chỉ có thể nhớ ba bước. Các hướng dẫn với hơn ba bước phải được viết ra. Tôi cũng gặp khó khăn khi nhớ số điện thoại vì tôi không thể tạo ra một hình ảnh trong tâm trí của tôi.
3. Nhiều trẻ tự kỷ rất giỏi vẽ, nghệ thuật và lập trình máy tính. Những lĩnh vực tài năng nên được khuyến khích. Tôi nghĩ cần phải chú trọng hơn vào việc phát triển tài năng của trẻ. Tài năng có thể được biến thành các kỹ năng có thể được sử dụng cho việc làm trong tương lai.
4. Nhiều trẻ tự kỷ bị gắn chặt vào một sở thích duy nhất như xe lửa hoặc bản đồ. Cách tốt nhất để tận dụng sự ám ảnh này là sử dụng chúng để thúc đẩy trẻ thực hiện các công việc ở trường. Nếu trẻ thích tàu hỏa, vậy hãy sử dụng tàu hỏa để dạy đọc và toán. Đọc một cuốn sách về một đoàn tàu và giải toán với đề bài liên quan đến tàu hỏa. Ví dụ, tính toán mất bao lâu để một chuyến tàu đi giữa New York và Washington.
5. Sử dụng các phương pháp trực quan cụ thể để dạy các khái niệm số đếm. Bố mẹ tôi đã cho tôi một món đồ chơi toán học giúp tôi học số. Nó bao gồm một tập hợp các khối có độ dài khác nhau và màu khác nhau cho các số từ một đến mười. Với điều này, tôi đã học được cách cộng và trừ. Để học phân số, giáo viên của tôi đã có một quả táo bằng gỗ được cắt thành bốn mảnh và một quả lê bằng gỗ được cắt làm đôi. Từ đó tôi học được khái niệm về một phần tư và một nửa.
6. Chữ tôi xấu nhất trong lớp. Nhiều trẻ tự kỷ có vấn đề với điều khiển hoạt động cơ tay. Chữ viết tay gọn gàng đôi khi rất khó. Điều này hoàn toàn có thể làm trẻ thất vọng. Để giảm bớt sự thất vọng và giúp trẻ thích viết, hãy để trẻ gõ trên máy tính. Đánh chữ trên máy tính thường dễ dàng hơn nhiều.
7. Một số trẻ tự kỷ học đọc dễ dàng hơn bằng cách học ngữ âm, và những trẻ khác sẽ học tốt nhất bằng cách ghi nhớ toàn bộ từ. Tôi đã học với ngữ âm. Mẹ tôi dạy tôi các quy tắc phát âm và sau đó cho tôi đọc lên cả từ. Trẻ em hay nhại lời thường sẽ học tốt nhất nếu thẻ từ (flash card) và sách ảnh được sử dụng để giúp trẻ liên kết toàn bộ các từ với hình ảnh. Điều quan trọng là hình ảnh và từ phải được in trên cùng một mặt của thẻ. Khi dạy danh từ, trẻ phải được nghe bạn nói từ đó cùng lúc với xem hình ảnh và chữ viết đồng thời. Một ví dụ về việc dạy một động từ sẽ là giữ một thẻ có nội dung “nhảy” và bạn sẽ nhảy lên nhảy xuống trong khi nói “nhảy”.
8. Khi tôi còn là một đứa trẻ, những âm thanh lớn như tiếng chuông của trường làm tổn thương tai tôi như một mũi khoan nha khoa đâm vào dây thần kinh. Trẻ tự kỷ cần được bảo vệ khỏi những âm thanh làm tổn thương tai. Những âm thanh sẽ gây ra nhiều vấn đề nhất là tiếng chuông trường, hệ thống loa, tiếng động trên bảng tính điểm trong phòng tập thể dục và tiếng ghế cào trên sàn nhà. Trong nhiều trường hợp, đứa trẻ sẽ có thể chịu đựng được tiếng chuông nếu tiếng động này được làm bé bớt bằng cách nhồi thêm khăn giấy hoặc băng keo vào loa. Tiếng cào ghế có thể được làm im lặng bằng cách đặt những quả bóng tennis vào đầu của chân ghế hoặc trải thảm sàn. Một đứa trẻ có thể sợ một căn phòng nào đó bởi vì nó sợ rằng nó có thể đột nhiên bị giật mình bởi tiếng rít từ hệ thống loa. Nỗi sợ hãi một âm thanh đáng sợ có thể gây ra hành vi xấu. Nếu một đứa trẻ bịt tai, đó là một dấu hiệu cho thấy một âm thanh nào đó làm tổn thương đôi tai của nó. Đôi khi trẻ mẫn cảm với một âm thanh cụ thể, như chuông báo cháy, có thể làm giảm bớt sự nhạy cảm này bằng cách ghi lại âm thanh này trên máy ghi âm. Điều này sẽ cho phép trẻ chủ động nghe âm thanh và dần dần có thể tăng âm lượng của nó. Đứa trẻ phải có quyền kiểm soát trong việc phát lại âm thanh này.
9. Một số người tự kỷ khó chịu với các nhiễu thị giác và đèn huỳnh quang. Họ có thể thấy sự nhấp nháy của dòng điện tần số 60. Để tránh vấn đề này, hãy đặt bàn trẻ em gần cửa sổ hoặc cố gắng tránh sử dụng đèn huỳnh quang. Nếu bắt buộc phải sử dụng đèn, hãy sử dụng bóng đèn mới nhất có thể. Bóng đèn mới nhấp nháy ít. Sự nhấp nháy của đèn huỳnh quang cũng có thể được giảm bớt bằng cách đặt một chiếc đèn có bóng đèn sợi đốt kiểu cũ bên cạnh bàn học của trẻ.
10. Một số trẻ tự kỷ hiếu động, lúc nào cũng bồn chồn thường sẽ bình tĩnh hơn nếu được mặc một chiếc áo nặng. Áp lực từ quần áo giúp làm dịu hệ thần kinh. Tôi đã được làm bình tĩnh lại rất nhiều nhờ áp lực. Để có kết quả tốt nhất, áo nên được mặc trong hai mươi phút và sau đó cởi ra trong vài phút. Điều này ngăn cản hệ thống thần kinh thích nghi với nó.
11. Một số cá nhân mắc chứng tự kỷ sẽ phản ứng tốt hơn và cải thiện giao tiếp bằng mắt và lời nói nếu giáo viên tương tác với họ trong khi họ đang đu trên xích đu hoặc đang cuộn mình trong thảm. Đầu vào cảm giác từ việc đu hoặc áp lực từ thảm đôi khi giúp cải thiện lời nói. Xích đu luôn luôn phải được thực hiện như một trò chơi thú vị. ĐỪNG BAO GIỜ ép buộc trẻ.
12. Một số trẻ em và người lớn có thể hát tốt hơn nói. Họ có thể phản hồi tốt hơn với ngôn ngữ có giai điệu. Một số trẻ có độ nhạy âm thanh cực cao sẽ phản ứng tốt hơn nếu giáo viên nói chuyện với chúng bằng tiếng thì thầm nhỏ.
13. Một số trẻ em và người lớn không có ngôn ngữ không thể xử lý đầu vào thị giác và thính giác cùng một lúc. Họ tiếp thu bằng một kênh đơn. Họ không thể nhìn và nghe cùng một lúc. Đừng yêu cầu họ nhìn và nghe cùng một lúc mà chỉ một trong hai. Hệ thống thần kinh chưa trưởng thành của họ không thể xử lý đồng thời đầu vào thị giác và thính giác.
14. Ở các trẻ em lớn không có ngôn ngữ và ở người lớn, xúc giác (sờ, chạm) thường là cảm giác đáng tin cậy nhất. Nó giúp họ cảm nhận dễ dàng hơn. Các chữ cái có thể được dạy bằng cách cho họ sờ các chữ bằng nhựa. Các em có thể tìm hiểu lịch trình hàng ngày của mình bằng cách cảm nhận các đồ vật một vài phút trước khi thực hiện một hoạt động. Chẳng hạn, mười lăm phút trước bữa trưa đưa cho trẻ một cái thìa để giữ. Hãy để trẻ giữ một chiếc xe đồ chơi một vài phút trước khi đi trong xe.
15. Một số trẻ em và người lớn mắc chứng tự kỷ sẽ học dễ dàng hơn nếu bàn phím máy tính được đặt gần màn hình. Điều này cho phép họ đồng thời nhìn thấy bàn phím và màn hình. Một số người gặp khó khăn trong việc ghi nhớ nếu họ lại phải ngước nhìn lên trên màn hình sau khi nhấn một phím trên bàn phím.
16. Trẻ em và người lớn không có ngôn ngữ sẽ dễ dàng liên kết các từ với hình ảnh hơn nếu họ nhìn thấy từ được in cùng một hình ảnh trên thẻ từ. Một số người không thể hiểu các đường nét, vì vậy trước tiên nên dạy từ vật và ảnh thật. Hình ảnh và từ phải ở cùng một phía của thẻ.
17. Một số cá nhân tự kỷ không biết rằng lời nói được sử dụng để giao tiếp. Nếu các bài tập về ngôn ngữ khuyến khích giao tiếp, trẻ có thể thông qua đó học được ngôn ngữ. Nếu đứa trẻ yêu cầu một cái cốc, bạn hãy đưa trẻ một cái cốc. Nếu đứa trẻ nói rằng nó muốn có một cái đĩa, trong khi thực ra nó muốn một cái cốc, hãy đưa trẻ một cái đĩa. Trẻ cần phải học được rằng một từ sẽ gắn với một điều cụ thể cố định nào đó. Một người mắc chứng tự kỷ sẽ dễ học được hơn khi biết rằng nếu nói một từ sai thì sẽ nhận được kết quả sai với ý muốn của mình.
18. Nhiều người mắc chứng tự kỷ gặp khó khăn khi sử dụng chuột máy tính. Hãy thử một quả bóng lăn, và có nút riêng để nhấp chuột. Người tự kỷ gặp khó khăn khi điều khiển cơ tay sẽ thấy vất vả khi phải vừa giữ vừa nhấp chuột.
19. Trẻ hiểu ngôn ngữ kém sẽ thấy khó phân biệt các phụ âm khó như ‘D’ trong từ “dog” hay ‘L’ trong từ “log”. Giáo viên dạy nói của tôi đã giúp tôi học cách nghe những âm thanh này bằng việc nằm xuống thư giãn và phát âm rõ những phụ âm khó này. Mặc dù đứa trẻ có thể đã vượt qua bài kiểm tra thính giác thuần túy, nó vẫn có thể gặp khó khăn khi nghe những phụ âm khó này. Trẻ nói tiếng nguyên âm không nghe được phụ âm.
20. Một số phụ huynh đã thông báo cho tôi rằng xem ti vi với phụ đề giúp con họ học đọc. Trẻ đã có thể đọc chú thích và kết nối chữ viết với lời nói. Hãy ghi lại một chương trình có phụ đề mà trẻ thích để trẻ có thể phát đi phát lại hoặc bấm dừng đoạn băng ở chỗ bé thích.
21. Một số người tự kỷ không hiểu rằng chuột máy tính là để di chuyển mũi tên trên màn hình. Hãy in ra một hình mũi tên (con trỏ) trông GIỐNG HỆT như con trỏ trên màn hình và dán vào con chuột.
22. Trẻ em và người lớn có vấn đề về xử lý hình ảnh có thể nhìn thấy những nhấp nháy trên màn hình TV có kiểu như màn hình máy tính. Họ sẽ nhìn tốt hơn với màn hình laptop và các màn hình phẳng ít nhấp nháy hơn.
23. Trẻ em và người lớn sợ thang cuốn thường có vấn đề về xử lý hình ảnh. Họ sợ thang cuốn vì họ không thể xác định khi nào thì cần bước vào/bước ra. Những người này cũng có thể không chịu được đèn huỳnh quang. Một chiếc kính màu Irlen có thể hữu ích cho họ.
24. Người gặp vấn đề xử lý hình ảnh thường thấy dễ đọc hơn nếu mực in đen được in trên giấy màu để giảm độ tương phản. Hãy thử giấy màu nâu nhạt, xanh lam nhạt, xám hoặc xanh lá nhạt. Thử nghiệm với các màu sắc khác nhau. Tránh màu vàng sáng – nó có thể làm tổn thương mắt. Kính màu Irlen cũng có thể làm cho việc đọc dễ dàng hơn. (Bấm vào đây để truy cập trang web của Viện Irlen.)
25. Dạy khái quát hóa thường là một vấn đề khó với trẻ tự kỷ. Để dạy một đứa trẻ khái quát nguyên tắc không chạy qua đường, nó phải được dạy ở nhiều địa điểm khác nhau. Nếu trẻ được dạy ở một địa điểm duy nhất, nó có thể nghĩ rằng quy tắc chỉ áp dụng cho nơi cụ thể đó.
26. Một vấn đề phổ biến là trẻ có thể sử dụng nhà vệ sinh đúng cách ở nhà nhưng không chịu sử dụng ở trường. Điều này có thể là do không nhận ra nhà vệ sinh. Hilde de Clereq từ Bỉ phát hiện ra rằng một đứa trẻ tự kỷ có thể dùng một chi tiết không liên quan rất nhỏ để chỉ dấu cho mình nhận ra một thực thể, ví dụ như nhà vệ sinh. Phải điều tra ra chi tiết đó. Từng có một cậu bé chỉ sử dụng nhà vệ sinh ở nhà vì ở đó có chiếc ghế màu đen. Cha mẹ và giáo viên của cậu bé đã phải dán băng dính đen lên chiếc ghế màu trắng trong nhà vệ sinh ở trường, từ đó cậu bé mới chịu sử dụng nhà vệ sinh ở trường. Băng dính sau đó đã dần được gỡ bỏ và nhà vệ sinh có ghế màu trắng hiện được cậu bé công nhận là nhà vệ sinh.
27. Hiểu trình tự là vấn đề rất khó đối với người tự kỷ nặng. Đôi khi họ không hiểu khi một nhiệm vụ được trình bày dưới dạng một loạt các bước. Một OT đã dạy thành công một trẻ tự kỷ không ngôn ngữ sử dụng cầu trượt ở sân chơi bằng cách dắt cậu bé đi lên cầu thang và trượt xuống. Dắt cậu bé đi có tác dụng hơn nhiều so với chỉ chỉ cho cậu bé thấy bằng mắt. Dạy đi giày cũng có thể tương tự. Giáo viên nên đặt hai tay lên trên bàn tay trẻ và cùng cho bé sờ bàn chân của bé để bé cảm nhận và hiểu được hình dạng của bàn chân mình. Bước tiếp theo là cảm nhận bên trong và bên ngoài đôi giày (loại giày không buộc dây). Để cho chân vào giày, giáo viên hướng dẫn bé đặt tay lên giày, rồi cầm tay trẻ đẩy giày đưa giày vào chân. Cách này cho phép trẻ cảm nhận toàn bộ nhiệm vụ của mình khi đi giày.
28. Kén ăn là một vấn đề phổ biến. Trong một số trường hợp, trẻ có thể bị ám ảnh máy móc vào một chi tiết nào đó để xác định một loại thức ăn nhất định. Hilde de Clerq phát hiện ra rằng một đứa trẻ chỉ ăn chuối hiệu Chiquita vì cậu bé thích cái tem dán trên quả chuối này. Khi mang tem Chiquita dán lên các loại trái cây khác như táo và cam thì cậu bé cũng ăn chúng. Hãy thử đặt các loại thực phẩm khác nhau nhưng tương tự nhau vào hộp ngũ cốc hoặc một gói bánh yêu thích của trẻ. Một bà mẹ khác đã thành công bằng cách đặt một chiếc bánh hamburger tự làm không có bột wheat bên trong vỏ hộp McDonald.
Tháng 12 năm 2002
(Nguồn: https://www.iidc.indiana.edu/…)
Ngô Bích Hằng dịch, Hồng Vân hiệu đính.
